Пассивті кіріске әртүрлі қаржы құралдарының көмегімен қол жеткізуге болады. Олар жайлы толығырақ, сондай-ақ инвесторлар үшін мүмкіндіктер мен тәуекелдер туралы Fingramota.kz-тің Instagram-аккаунтындағы тікелей эфир барысында «Сентрас Секьюритиз» АҚ Аналитика департаментінің директоры Маржан Меланич айтып берді. 

Қазақстанда KCSD есепке алу жүйесінде (Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі) тіркелген инвесторлардың қосалқы шоттарының саны артып келеді. Осылайша, бірінші жартыжылдықта олардың саны 367, 6 мыңнан асты, бұл ағымдағы жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша тіркелген көрсеткіштерден 64%-ға артық. Бұл ретте жас бөлшек инвесторлардың үлесі әлі де өсіп келеді. 2022 жылдың алғашқы алты айы ішінде 18 жастан 24 жас аралығындағы брокерлік шот иелерінің үлесі көрсеткіштен 70 мың адамға асып түсіп, үш есе өсті. Аумақтық көшбасшылық – Алматы қаласының үлесінде (22 %). Содан кейін қосалқы шоттарды ұстаушы жеке тұлғалардың көп бөлігі Нұр-Сұлтан қ. (10 %) мен Түркістан облысының (9 %) үлесіне тиеді.

Қор биржасындағы инвестицияларға деген мұндай қызығушылықты қазақстандықтардың қаржылық сауаттылығының өсуімен және пассивті кіріс көздерін құруға, яғни сіздің жасыңызға, денсаулығыңызға және жұмыс қабілетіңізге қарамастан сізге тұрақты түрде түсіп отыратын ақша көзін табуға деген талпынысымен түсіндіруге болады.

Қандай инвестициялық құралдар бар?

Әдетте, инвестициялар – пайда табу мақсатында ақша салу. Олар пассивті кіріске қол жеткізу мүмкіндігін береді және сіздің қатысуыңызды аса қажет етпейді, яғни ақшаны бір рет саласың және тұрақты түрде табыс тауып отырасың. Сондай-ақ, табыс көзі жоғалған және басқа да форс-мажор жағдайлары туындаған уақытта пассивті кіріс өзінше бір қаржылық қауіпсіздік жастықшасы болып табылады.

Инвестициялар үшін қор нарығының түрлі құралдарын пайдалануға болады. Мысалы, акциялар, облигациялар және т.б. Олардың құны оларды шығарған компанияға, оның қаржылық көрсеткіштеріне және т.б. тікелей байланысты болады. Бағалы қағаздарға инвестиция салу арқылы жақсы табыс тауып қана қоймай, сонымен бірге өзіңіздің салған ақшаңызды жоғалтып алуға да болады. Бірақ қаржы құралы қаншалықты көп табыс әкелсе, ақшалай қаражатты жоғалтып алу ықтималдығының да соғұрлым жоғары болатынын есте сақтау керек.

Анықтама үшін:

Акциялар – бұл компания капиталының бір бөлігі, яғни бағалы қағаздың осы түрін сатып алу арқылы сіз іс жүзінде осы компанияның иесіне айналасыз. Мысал келтірейік. 

Мысалы, жақында Kaspi Bank 2021 жыл үшін өз акциялары бойынша төлемдер жасады, онда бір бағалы қағаз үшін кіріс 2900 теңгені құрады. 2021 жылы «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ бір жай акциясына шаққандағы дивиденд мөлшері 876,74 теңгені құрады. «ҚазТрансОйл» 2021 жылдың қорытындылары бойынша дивидендтерге 10 млрд теңге, яғни 2021 жылғы таза пайда көлемінің 20%-ын жұмсады (салыстыру үшін: 2020 жылдың қорытындылары бойынша пайданың 91%-ы дивидендтерге кетті). Нәтижесінде 2021 жылдың қорытындылары бойынша дивиденд мөлшері 26 теңгені құрап, алдыңғы дивидендтік кезеңнің мәнімен салыстырғанда бес еседен артық азайды. KEGOC компаниясында 2021 жылдың екі жартыжылдығының қорытындылары бойынша дивиденд мөлшері 135,57 теңгені құрады. Дивидендтер бойынша жағдайдың компания басшылығының шешіміне және оның ішіндегі, сондай-ақ сыртқы нарықтардағы жағдайға байланысты жыл сайын өзгеруі мүмкін екенін атап өтеміз.

Облигациялар – бұл инвестор өз ақшасын сатушыларға қарызға беретін, оның орнына сыйақы түрінде пайыздар алатын бағалы қағаздар. Бұл ретте ол сыйақыны шарт бойынша көрсетілген мерзімде, мысалы, жарты жылда бір рет алады. Облигациялардың көмегімен компаниялар банктерден ғана емес, сонымен қатар белгілі бір шарттармен көптеген инвесторларға өздерінің қарыз қағаздарын ұсына отырып, нарықта да ақша ала алады.

Қазақстандық компаниялардың облигациялары бойынша кірістілік жылдық 11%-ға дейін жетуі мүмкін. Мысалы, қазақстандық банктердің бірі 2021 жылы өз облигацияларының бір шығарылымы бойынша жақында 703 803 850 теңге мөлшерінде сыйақы төледі, ал басқа банк өзінің 10 жылдық облигациялары бойынша 19 млрд теңге төлеуге міндеттенетінін хабарлады. Немесе, мысалы, ҚР Қаржы министрлігі 2021 жылғы ақпанда 238,5 млрд теңгеге қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздарды (МБҚ) орналастырды. Барлығы 15 МБҚ орналастырылды, өтеу мерзімі 1 жылдан 13 жылға дейін. Олар бойынша орташа алынған кірістілік жылдық 8,99%-дан 10,12%-ға дейін болды.

ИПҚ дегеніміз не? 

Құны басқа негізгі активтерге байланысты болатын құралдар болады. Мысалы, оларға құны кіретін акциялардың, облигациялардың және басқа да бағалы қағаздардың бағасына байланысты болатын ИПҚ-ны (өзара инвестициялық қорлар) жатқызуға болады. ИПҚ – бұл инвесторлардың – жеке және заңды тұлғалардың ақшасын қор пайларын сатып алу және оларды әртүрлі қаржы құралдарына одан әрі инвестициялау жолымен жинақтауға арналған қор. Инвестициялық қордың пайын сатып алу инвестордың ИПҚ сенімгерлік басқару шартына қосылуын білдіреді және оның иесінің қор мүлкіндегі үлеске құқығын растайды.

Пай қоры бағалы қағаздардың қандай да бір пакетін (немесе портфелін) сатып алу үшін инвесторлардың ақшасын тартуы мүмкін. Бағалы қағаздар портфелі немесе пайлар облигациялардан, акциялардан және басқа да бағалы қағаздардан тұруы мүмкін. Тиісінше, пайдың құны оған кіретін қағаздардың бағасына байланысты болады. Пайдың артықшылығы оның қағаздарының бір бөлігінің бағасы төмендеген кезде де, қалған қағаздар, керісінше, өсуі мүмкін және, тиісінше, орташа нәтиже оң болуы мүмкін, бұл тәуекелдерді әртараптандыруға мүмкіндік береді. Сондықтан инвесторлардың осы қаржы құралына қызығушылығы артуда, өйткені ИПҚ-ның басқарушы компаниялары Қазақстанда олармен жұмыс істеу бойынша айтарлықтай тәжірибе жинақтады. Осылайша, инвесторлар қорды басқаруды сарапшыларға табыстап, оның қызметіне тікелей қатыспайды.

Сондай-ақ ИПҚ-ға кіру шегі онша үлкен емес және, мысалы, 50 мың теңгеден басталуы мүмкін. егер ИПҚ-лар Қазақстан қор биржасында листингтелген, бұл инвесторларға қор нарығында сатып алуға және сатуға мүмкіндік береді. Бұл ретте пай құнының өсуінен алынған кіріске, егер мәміле KASE-де жасалған болса, табыс салығы салынбайды.

Қор нарығында жұмысты қалай бастау керек?

Егер адам өз ақшасын бағалы қағаздарға салуды шешсе, онда оған ең алдымен қаржы реттеушісінің қор нарығында қызметін жүзеге асыруға берген лицензиясы бар, брокерлік компанияға жүгінуі керек. Оның бар-жоғын ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің www.gov.kz сайтынан тексеруге болады.

Қаржы нарығындағы инвестициялар сомасына келетін болсақ, мұнда заңнамалық шектеулер жоқ. Брокерлік компанияның клиенті брокерге, сонымен қатар осы процестің басқа қатысушыларына – сіздің ақшаңызды өз шотында, қазақстандық немесе халықаралық қор биржасында және т.б. сақтайтын банкке комиссиялық алымдарды төлеуге кететін шығыстарды ескеруі тиіс. Сондықтан, салымдар сомасы неғұрлым көп болса, комиссиялық сыйақы төлеуге де, таза кірістің елеулі сомасын алуға да жететін кіріс алу ықтималдығы жоғары болады. Мысалы, 10% мөлшерлемемен 100 мың теңге салған кезде, кіріс 10 мың теңгені құрайды, ал 1 млн теңгеге инвестиция 100 мың теңге пайда әкелуі мүмкін.

Алайда, қор нарығындағы жағдай үнемі өзгеріп отыратынын және кірістілік деңгейіне әсер ететін көптеген факторлар бар екенін түсіну керек, мысалы, сіз қараған компанияның қаржылық көрсеткіштері, нарықтағы жағдай және т. б. Сондықтан, брокерлер әдетте бұл туралы клиенттерге алдын-ала ескертеді және олардан қор нарығында ықтимал шығындар, акциялардың құлдырауы және т. б. болған жағдайда өздері көтере алатындай шығын мөлшерін анықтауды сұрайды.

Сондай-ақ, брокерлер арқылы қор нарығына салған ақшаңыздың сізге кем дегенде бір жыл қажет болмауы маңызды. Тәжірибе көрсеткендей, орта есеппен бұл қор нарығында айтарлықтай нәтиже көру үшін қажетті уақыт кезеңі.

Брокерлік компаниямен шарт жасасу кезінде клиент өз ақшасын осы брокермен үлестес емес, яғни тәуелсіз банктің арнайы шотына аударатынын атап өтеміз. Сонымен қатар, брокер клиенттің ақшасын оның жеке бұйрығынсыз иелік етуге құқығы жоқ. Мысалы, тек клиент брокерге белгілі бір қаржы құралын сатып алу/сату үшін ақша салуға рұқсат бере алады.

Қауіпсіз қаржылық активтер дегеніміз не?

Қор нарығында бағалы қағаздарға инвестиция салу әсіресе сауатты көзқарас пен білім болмайтын жағдайда үлкен тәуекелдерге әкеп соқтыруы мүмкін.

Қаржы нарығындағы салымдардың сақталуын қамтамасыз ету үшін инвесторлар көп жағдайда құны тарихи түрде өсіп келе жатқан немесе экономикалық құлдырау немесе дағдарыс кезінде төмендемейтін қауіпсіз активтерді таңдайды. Сондықтан, мұндай активтерде инвесторлар тұрақсыздық кезінде ақшаны аз шығынмен немесе тіпті аз кіріспен ұстай алады.

Қауіпсіз активтердің тағы бір маңызды сипаттамасы олардың тарихи расталған тұрақтылығы, өтімділігі, нарықтағы сұраныстың белгілі бір деңгейінің сақталуы. Сонымен қатар, болашақта бұл құрал басқа қаржы құралымен алмастырылмауы керек.

Қауіпсіз қаржы құралдарына кейбір елдердің, соның ішінде АҚШ, Жапония және Швейцарияның мемлекеттік облигацияларын жатқызуға болады. Бұл халықаралық нарықта ақшаны қарызға алатын мемлекеттердің борыштық қағаздары. Тиісінше, инвесторлар оларды сатып алғанда, экономикасы мықты дамыған елдер ақшаны тиісті сыйақымен қайтарады деп үміттенеді.

Қорғаныс секторы деп аталатын акциялар неғұрлым қауіпсіз деп саналады. Оған кез-келген жағдайға қарамастан тауарлары мен қызметтері сұранысқа ие компаниялардың бағалы қағаздары кіреді. Мысалы, азық-түлік, газ, электр энергиясы, бензин, дәрі-дәрмек және т. б.

Көптеген дағдарыстар кезінде өз құндылығының сақталуын көрсеткен тағы бір өтімді қаржы құралы - алтын.

Ақша жинау үшін жақсы құралдың бірі - депозит болып саналады. Бірақ оны таңдаған кезде инвесторлар, ең алдымен, пайыздық мөлшерлеме деңгейіне емес, қажет болған жағдайда барлық клиенттерге өз ақшаларын қайтаруға жеткілікті қаражаты бар банктің қаржылық тұрақтылығына, оның өтімділігінің мөлшеріне назар аударуы керек. Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры 2022 жылғы тамызға жинақ салымдарының барлық түрі бойынша ең жоғары мөлшерлемелерді ұлғайтты. Олардың мөлшері енді мынадай болады:

- толықтырылмайтын депозиттер бойынша: 12,5 % – 24 айға, 15,2 % – 12 айға, 15,5 % – 6 айға және 15% – 3 айға;

- толықтырылатын депозиттер бойынша: 11,7 % - 24 айға, 14 % – 12 айға, 15 % – 6 айға және 14,5 % – 3 айға.

Теңгедегі депозиттердің басқа түрлері бойынша ең жоғары мөлшерлемелер өзгеріссіз қалды: олар жылдық 9,2 % - 14 % аралығында.

Жинаған ақшаңызды қалай сақтандыруға болады? 

Инвестициялар үшін басқа қызықты қаржы құралы – өмірді жинақтаушы сақтандыру. Оны сондай-ақ, әдетте жылдық 3-5% мөлшеріндегі шағын пассивті кіріс көзіне жатқызуға болады. Бұл жерде депозиттен басты айырмашылығы, ақшаңызды жинай отырып, өміріңіз бен денсаулығыңызды сақтандыра аласыз. Яғни, сақтандыру шартына сәйкес, адам денсаулығына айтарлықтай зиян келтірілгенде немесе ол қайтыс болған жағдайда, сақтандыру сомасы төленеді. Сол үшін де, барлық ықтимал тәуекелдерді ескеріп, негізгі асыраушысынан айырылған отбасын материалдық тұрғыдан қамтамасыз ету үшін мұндай шартты жасаған жөн.

Сақтандыру шарты, әдеттегідей, ұзақ мерзімге – орташа алғанда 10 жылға жасалатындықтан, бұл уақыт өткеннен кейін клиент өзі жинаған соманы және сыйақыны алады. Сол арқылы, сіз белгілі бір оқиғаға, мысалы, үйлену тойына қажет соманы жинауыңызға, оған қоса денсаулығыңыз бен өміріңізге байланысты қолайсыз жағдайлардан сақтандыру арқылы қорғау мүмкіндігін пайдалануыңызға болады. Бастысы, бұл салымдар декларацияланбайды және тәркілеуге жатпайды.

Мысалы, қазақстандық сақтандыру компанияларының бірі валютада 3,41% мөлшерлемесімен бонустар төленетін өмірді және денсаулықты сақтандыру қызметін ұсынады. Сақтандыру сыйлықақысы 50 мың доллар болса, 10 жылдан кейін сіздің кірісіңіз 18 887 АҚШ доллары болмақ, сондай-ақ бүкіл жер шарында сақтандыру мүмкіндігін пайдалана аласыз. Басқа отандық сақтандыру компаниясы да бірден бірнеше өнімді, оның ішінде балаңыз кәмелетке толғанға дейін оның біліміне 4% дейінгі мөлшерде кепілдік берілген кірісі бар жинақтау үшін ұсынады. Сақтандыру жарнасын ай сайын, тоқсан сайын, жарты жылда бір рет, жылына бір рет немесе бір жолғы етіп төлеуге болады. Қазір нарықта мемлекеттік лицензиясы бар өмірді сақтандыру бойынша бірнеше компания жұмыс істейді. Өнімді таңдамас бұрын, тым болмағанда бірнеше компаниядағы қолайлы нұсқалармен және талаптармен танысып, өзіңізге ең тиімді нұсқасын таңдаған жөн.

Маңызды!

Ең жақсы инвестиция – бұл білімге инвестиция салу. Мемлекет басшысы 2022 жылғы 12 шілдеде қол қойған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сақтандыру нарығын және бағалы қағаздар нарығын реттеу және дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңына сәйкес өмірді сақтандыру жөніндегі компаниялар мемлекеттен жыл сайынғы сыйлықақы көзделетін Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесіне (МББЖ) қатысу мүмкіндігіне ие болды.

Сақтандыру компаниялары ұсынатын AQYL білім беру депозитінен айырмашылығы – өнім сақтандыру қорғанышын қамтиды. Бұл клиент қайтыс болған немесе оған І немесе ІІ топтағы мүгедектік белгіленген жағдайда сақтандыру компаниясының бәрібір білім алуға толық соманы төлейтінін білдіреді. Бұдан басқа, сақтандыру өнімінің ерекше сипаты - оның кепілдік беру сомасына қатысты шектеуінің болмауы, өйткені Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру AQYL-ге ең жоғары сома 10 млн теңгеге кепілдік береді. Сақтандыру өнімін сатып алу арқылы клиент өмірді сақтандыру компаниясы ұсынатын табыстылыққа, мемлекеттен берілетін сыйлықақыға (5% немесе 7%), сондай-ақ өнім компанияның пайдасына қатысу опциясын көздейтін жағдайда сақтандыру дивидендтеріне қол жеткізуі мүмкін. Сондай-ақ жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша жарналарға салық салынбайтынын ескерген жөн.

Осылайша, баланың білім алуына инвестиция салу кезінде ата-анада оқуға ақша жинақтаудың сақтандыру өтемі болатын әрі жинақтары сақталатын баламалы мүмкіндігі пайда болды.

Инвестордың кіріс деңгейі өзі әлдебір қаржы құралын таңдауына, сондай-ақ оның тәуекелге дайын болуына, салымдарының мақсаттарына байланысты. Сонымен, егер міндетіңіз ақшаны жай ғана жинап, сақтау болса, онда тәуекелдігі төмендеу құралдар таңдалады, бірақ олардың пайдасының деңгейі әдетте, жоғары болмайды және керісінше. Кез келген жағдайда қаржы нарығында алаяқтардан басқа ешкім де әлдебір кірістілікке кепілдік бермейді. Сол үшін де пассивті кіріс түсіп тұруы үшін, қаржы құралын таңдаған кезде мұқият әрі абай болған жөн.

Fingramota.kz-пен бірге қаржылық сауаттылығыңызды арттырыңыз!