Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі (бұдан әрі – Агенттік) жанындағы Мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін қаржылық қызметтердің қолжетімділігі мен сапасын арттыру мәселелері жөніндегі жұмыс тобы ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігімен бірлесіп мүгедектігі бар адамдардың (бұдан әрі – МБА) өкілдеріне сауалнама жүргізді.

Сауалнама қаржылық қызметтерді алу сапасы туралы сұрақтар қойылған 2 500 респондентті қамтыды. Сауалнаманың мақсаты –мүгедектердің барлық санаттары үшін қаржылық өнімдер мен қызметтердің қолжетімділік дәрежесін анықтау және МБА үшін қаржы ұйымдарының бөлімшелеріне кедергісіз кіру деңгейін анықтау.

МБА әлеуметтік портреті

Сауалнама нәтижелері бойынша МБА әлеуметтік портреті төмендегідей қалыптасты. Респонденттердің жасы 30-дан 49 жасқа дейін – 41,6% немесе 1 040 адам, негізінен әйелдер – 58,6% немесе 1 465, ерлер – 41,4% немесе 1 035.

Сауалнамаға қатысқандардың 55,8%-ы немесе 1 395 адам – үйленген, 34,8%-ы немесе 870 адам – бойдақ, тұрмыс құрмаған немесе ажырасқан, 9,4%-ы немесе 235 адам жесір қалған.

Білім деңгейі бойынша 64,2% немесе 1 605 адамның арнаулы орта немесе жоғары білімі бар және тек 0,8% немесе 20 респонденттің жоғары оқу орнынан кейінгі дипломы бар.

Сауалнамаға қатысқандардың арасында екінші топтағы мүгедектігі бар адамдар басым – 32% немесе 800 адам, іс жүзінде бірдей саны 28% немесе 700 және 27% немесе 675 сәйкесінше бірінші және үшінші мүгедектік тобына жатады. Сауалнамаға қатысқан респонденттердің 2%-ы немесе 50-і қамқоршы және мүгедек балаларды тәрбиелеп отырғанын атап өтті.

Респонденттер негізінен Алматы қаласында (18,4% немесе 460 адам), Қостанай облысында тұрады, онда 11,4% немесе 285 респонденттен, ал Батыс Қазақстан облысында – 9,6% немесе 240 респонденттен сауалнама алынды. Қазақстан астанасынан 2,2% немесе 55 респондент, Шымкент қаласынан 7,8% немесе 195 респондент қана қатысты.

Жұмыспен қамту түрі бойынша сауалнама көрсетіп отырғандай, респонденттердің 43%-ы немесе 1 076-сы бюджет немесе мемлекеттік салаларда тұрақты табысқа ие, жеке секторда жұмыс істейді немесе өзін-өзі жұмыспен қамтыған, олар жеке кәсіпкерлер болуы мүмкін, оның ішінде: 18,3% немесе 457 респондент жұмысшы, 9,2% немесе 229 респондент бюджеттік ұйымда жұмыс істейді, 7,1% немесе 178 респондент жеке еңбек қызметінде. Бірдей көрсеткіштер жеке салада және мемлекеттік қызметші ретінде жұмыс істейтін сауалнамаға қатысқан МБА-да 4,2% немесе 106 респондент бойынша болды.

Бұл ретте, респонденттердің 35,1%-ын немесе 880 адамды мүгедектігіне байланысты жұмыс істемейтіндер немесе ресми түрде жұмыссыз болып табылатындар құрайды: 25,9% немесе 649 респондент мүгедектігіне байланысты жұмыс істемейді, 9,2% немесе 231 респондент – жұмыссыз.

13,5% немесе 338 респондент зейнеткер, 0,9% немесе 23 респондент – студенттер.

Өз кірістері мен шығыстарын басқару

Сауалнамаға сәйкес, МБА-да төлем қабілеттілігінің төмен көрсеткіштері, атап айтқанда кірістер мен шығыстар балансы байқалады. Респонденттердің жартысынан көбі (57% немесе 1425 респондент) барлық міндетті төлемдер мен қажетті шығындарды төлегеннен кейін жинақтау мүмкіндігі қалмайды, бұл респонденттердің табысының төмен екендігін білдіріп тұр. 15,2% немесе 380 респондентте ғана өздерінде жинаған ақшасы қалады.

Борыш міндеттемелерінің көрсеткішіне де назар аударған жөн: респонденттердің үштен бірінен астамында (38,4% немесе 960 адам) қарыз алуға тура келетін жағдай туындаған және 20%-ға жуығы микроқаржы ұйымдарында микроқарыздар немесе онлайн-кредиттер ресімдегенін көрсеткен.

Бұл ретте, респонденттер Halyk Bank клиенттері болып табылады, олардың қызметтерін шамамен 76,8%-ы немесе 1 286 респондент пайдаланады. Бұл, бірінші кезекте, мемлекеттік жәрдемақыларды алуға арналған әлеуметтік карталардың көпшілігі осы ЕДБ-да ресімделгендігіне байланысты.

Kaspi Bank 58,5% немесе 980 респондентке қызмет көрсетеді, онда жеке қаржыны басқарудан, шоттарды төлеуден, интернет-дүкенде сатып алудан басқа, оларға есту қабілеті нашар және көру қабілеті нашар МБА қажеттіліктеріне барынша бейімделген мобильді қосымшаның интерфейсіне ыңғайлы. Сондай-ақ респонденттер осы банктің бөлімшелеріне өздері барған кезде адамдардың осы санатымен жұмыс істеу үшін арнайы оқытылған қызметкер және пандус болмаған кезде бөлімшеге кіре берісте шақыру батырмасы бар екенін атап өтті.

Жиынтық бойынша қалған ЕДБ қызметтерін шамамен 34,3% респондент пайдаланады.

Қаржылық қызметтерді пайдалану

Дәстүрлі түрде сауалнамаға қатысқан МБА-ның 29,2%-ы немесе 734 адам ағымдағы және арнайы шоттарды пайдаланады.

Мобильді қосымшаны телефондарына орнатқан 62,6% немесе 1 565 адам пайдаланады. Негізгі операциялардың ішінде: төлемдер мен аударымдарды жүргізу; коммуналдық шоттарды онлайн төлеу; шоттардағы ақшалай қаражатты қадағалау; тауарлар мен қызметтерді онлайн сатып алу; цифрлық құжаттарды пайдалану; валюта бағамын қадағалау.

МБА арасында кредиттің неғұрлым танымал түрі – тауар кредит, оны 12,1%-ы пайдаланады. Тұтынушылық кредитті 7,6% немесе 191 адам, онлайн кредитті 5,2% немесе 130 респондент, микрокредитті 4,1% немесе 103 респондент ресімдеген.

Ипотекалық кредит бар болғаны 4% немесе 99 респондентке, автокредит – 2,5% немесе 64 респондентке берілген. Сондай-ақ МБА-да барынша аз танылған қаржылық қызметтер сақтандыру, білім беру депозиті және зейнетақы секторы болып табылады.

Бұл ретте МБА өкілдерінің 56,6%-ы немесе 1 415 әртүрлі кредит түрлерін ресімдей алған. 43,4% немесе 1 085 респондент алдын ала мақұлдағаннан кейін, қарызды ресімдеуден бас тарту алған. 1 085 респонденттің ішінде (бас тартқандардың) жартысынан көбі – 52,7% немесе 571 респондент қаржы ұйымының кредит беру туралы шешім қабылдау кезінде негізгі себебі клиенттің мүгедектігі болып табылатындығын көрсеткен. 22,7% немесе 246 респондентте – зейнетақы аударымдарының болмауы.  Респонденттердің 19%ы немесе 206 респондент кредит бойынша пайыздық мөлшерлемелердің жоғары екенін көрсетті. МБА-ның 5,7%-ы немесе 62 адам МБА клиенттерін сақтандыру тарифтерінің жоғары екенін көрсетті.

МБА-ның қаржы ұйымдарына нақты кіруіне қатысты шамамен үштен бірі (респонденттердің 29,6%-ы немесе 740 респондент) қаржы ұйымдарына кіру тобының қолжетімді емес екенін (пандустардың, бағыттаушы тактильді тақтайшалардың, қызметкерді шақыру қоңырауының, мнемосхемалардың болмауы) белгілеп көрсетті. Респонденттердің 21,8%-ы немесе 543 респондент қаржылық қызметтерді пайдалану кезіндегі негізгі проблемалардың бірі – МБА клиенттеріне бірінші кезекте қызмет көрсету артықшылығының жоқ екенін атап өтті. Респонденттердің 27,3%-ы немесе 593 респондент оларға қаржы ұйымдары қызметкерлерінің көңіл бөлмейтінін немесе елемейтінін көрсетті.

Респонденттердің жартысынан көбі (56,2% немесе 1 405 адам) МБА-ға қызмет көрсететін білікті және оқытудан өткен қызметкерлерге деген қажеттілікті көрсетті және мүгедектігі бар адамдарға үйлеріне барып консультация беру және қызмет көрсету мүмкіндігін қарауды ұсынды.

Респонденттердің 8,7%-ы немесе 467 респондент мобильді қосымша мен онлайн-банкингте әмбебап дизайн құрудың банкоматтар мен терминалдарды тиісті техникалық және бағдарламалық қасиеттермен жабдықтау қажеттілігі туралы атап өтті.

МБА-ның 22,1%-ы немесе 553 адам қашықтан қызмет көрсету кезінде олар үшін мамандандырылған колл-орталықтың, сондай-ақ банк бөлімшесіне өздері келген уақытта мүгедектігі бар адамдар үшін арнайы жабдықталған кеңістіктің (мысалы, күту залының) ыңғайлы болатынын хабарлады.