@Fingramota.kz аккаунтында әлеуметтік Instagram-да «БЖЗҚ» АҚ-тың басқарушы директоры Мұрат Шәріповтың қатысуымен зейнетақы жинақтары тақырыбында тікелей эфир өтті. Пайдаланушылардың сұрақтарына жауаптар жариялаймыз.

Зейнеткерлік жасқа жеткен қазақстандықтардың алатын зейнетақы мөлшерін қалай есептеуге болады?

«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» ҚР Заңы бірнеше көздерден зейнетақы алуды көздейді. Ең алдымен, бұл мемлекеттік бюджеттен төленетін төлемдер – базалық және ортақ.

Базалық құрауышты зейнеткерлік жасқа толған барлық қазақстандықтар алады. Ал мөлшері 1998 жылға дейінгі жиынтық жұмыс өтіліне және жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады. 2022 жылы базалық зейнетақының ең төменгі мөлшері 20 191 теңгені құрайды (бұл ең төменгі күнкөріс деңгейінің 54%-ы). Ол 10 жыл немесе одан аз жұмыс істегендерге төленеді. 10 жылдан астам жұмыс істеген әрбір жыл үшін 2% қосылады, ал 33 жылдан асқан еңбек өтілі кезінде базалық төлем ең төменгі күнкөріс деңгейінің 100%-ын құрайды.

Мемлекет басшысы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында атап өткендей, зейнетақының ең төменгі базалық мөлшерлемесін ең төменгі күнкөріс деңгейінен 70%-ға, ал ең жоғары мөлшерлемесін 120%-ға дейін дәйекті түрде жеткізу керек.

Ортақ зейнетақы 1998 жылға дейін жұмыс өтілі бар адамдарға төленеді. Уақыт өте келе зейнеткерлікке шыққан адамдардың көпшілігі мұндай тәжірибеге ие болмайды. Сондықтан жинақтаушы құрауыш маңызды мәнге ие.

Қазақстанда зейнетақының жинақтаушы құрауышы 1998 жылдан бастап енгізілді және әрбір азамат өзінің зейнетақы шотына еңбек қызметі барысында жарналар жасайды, содан кейін одан зейнетақы төлемдерін алады. Ол жарналардың үш түрінен тұрады:

• әрбір жұмыс беруші ай сайын қызметкер кірісінің 10% мөлшерінде жасауы тиіс міндетті жарналар;
• зиянды өндірісте жұмыс істейтін қызметкерлер кірісінің 5% мөлшерінде міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын олардың жұмыс берушілері өз есебінен жасайды;
• салымшының өзі де, оның қамтамасыз етілген қарттығына мүдделі басқа да тұлғалар, яғни жұмыс берушілер, жақындары және т.б. жасай алатын ерікті зейнетақы жарналары. Жарнаның бұл түрінің мөлшері реттелмеген, бірақ жарнаны кім жасайды, соның қарауына қалдырылған.

Жинақтаушы кезең ішінде түсетін жарналар инвестицияланады және оларға инвестициялық кіріс есептеледі.

Сіздің шоттарыңыздағы зейнетақы аударымдарын қаншалықты жиі қадағалап отыру керек?

Зейнетақы жинақтары шоттарға түсетін жарналар мен инвестициялық кірістен құралады. Яғни, шоттардағы ақша жұмыс істейді – олар әр түрлі қаржы құралдарына инвестицияланады. Барлық зейнетақы жарналары мен инвестициялау нәтижелерінің дербестендірілген есебін «БЖЗҚ» АҚ жүзеге асырады. БЖЗҚ-дан үзінді-көшірмеде әрбір салымшы өзінің зейнетақы жинақтары, оның ішінде кез келген күндегі инвестициялық кірісі туралы толық ақпаратты көре алады.

Салымшылар жалақыдан ұсталған міндетті зейнетақы жарналарының 10%-ының жұмыс берушіден уақтылы түсуіне ерекше назар аудара отырып, инвестициялық зейнетақы шоттарындағы (ИЗШ) өздерінің зейнетақы жинақтарының жай-күйін үнемі қадағалап отыруы қажет. Өкінішке орай, жұмыс беруші өз міндеттемелерін орындамайтын немесе толық көлемде орындамайтын жағдайлар болады. ИЗШ үзінді-көшірмені:

• БЖЗҚ-ға ұсынылған мекенжайға электрондық пошта арқылы;
• зейнетақы қоры сайтының жеке кабинеті арқылы;
• БЖЗҚ кеңсесіне тікелей жеке жүгінген кезде;
• пошта байланысы қызметтері арқылы немесе электрондық үкімет сервистері арқылы кез келген ыңғайлы тәсілмен алуға болады.

Назар аударыңыз! Қолданыстағы зейнетақы заңнамасына сәйкес салымшылар БЖЗҚ-ға байланыс деректеріндегі, оның ішінде электрондық мекенжайдағы («электрондық пошта (e-mail)» арқылы хабарлау тәсілін таңдаған жағдайда) немесе пошталық мекенжайдағы («пошта байланысы арқылы» хабарлау тәсілін таңдаған жағдайда) барлық өзгерістер туралы хабарлауға міндетті. Егер бұл жасалмаса, онда ескі мекенжайға жіберілген үзінді-көшірмесі бар конверт БЖЗҚ-ға қайтарылады, ал қор өз кезегінде келесі жылға үзінді-көшірмені жібермеуге құқылы. 

Инвестициялық кіріс дегеніміз не?

БЖЗҚ-ның әрбір салымшысы мен алушысының зейнетақы жинақтары зейнетақы жарналарынан және есептелетін инвестициялық кірістен құралады.

Зейнетақы активтерін басқарушылар – бұл Қазақстанның Ұлттық Банкі және инвестициялық портфельді басқарушылар (ИПБ), инвестициялық кіріс алу мақсатында Қазақстанда және шетелде зейнетақы активтерін экономиканың түрлі секторларында, түрлі валюталарда түрлі қаржы құралдарына орналастырады. Мұндай әртараптандыру зейнетақы жинақтарының сақталуын және орнықты кірістілігін қамтамасыз етеді. Инвестициялық кіріс бағалы қағаздар (салымдар және басқа операциялар) бойынша сыйақы түріндегі кірістерден, қаржы құралдарын нарықтық және валюталық қайта бағалау түріндегі кірістерден, сыртқы басқарудағы активтер бойынша кірістерден және т.б. құралады.

Нарықтық және валюталық қайта бағалаудан түсетін кіріс жеке алған кезеңде оң, сондай-ақ теріс болуы мүмкін. Сол себепті шетел валютасының құбылмалылығы және  қаржы құралдарының нарықтық құнының өзгеруі салдарынан инвестициялық қызметтің нәтижесінде есептелген инвестициялық кірістің мөлшері де өзгеріп тұруы мүмкін. Сонымен бірге, зейнетақы жинақтары қаржы құралдарына әртүрлі валюталарда инвестицияланған. Қазіргі уақытта инвестициялардың 2/3 теңгемен және 1/3 жуығы – шетел валютасында, валютамен инвестициялардың басым бөлігі – АҚШ долларымен орналастырылған. Тиісінше, доллар бағамы да зейнетақы активтерінің құрамында инвестициялық кіріске әсер етеді: ұлттық валюта нығайған кезде инвестициялық кіріс төмендеуі, доллар бағасы көтерілген кезде  өсуі мүмкін.

Бұл ретте, зейнетақы жинақтары – ұзақ мерзімді инвестиция екенін атап өту қажет, және инвестициялық кірістің мөлшерін кемінде бір жылдық кезең үшін талдау орынды. Қысқа мерзімді деректерді (апта сайынғы, ай сайынғы және т.б.) көрсеткіш ретінде алуға келмейді, себебі ол нарықтық конъюнктураның ағымдағы үнемі өзгеріп тұруына байланысты.

Қаражатты ИПБ-ға аудару туралы не білу қажет?

2021 жылғы қаңтардан бастап азаматтарға өздерінің зейнетақы жинақтарының бір бөлігін тек тұрғын үй жағдайларын жақсартуға және (немесе) емдеу ақысын төлеуге ғана емес, ИПБ-ға инвестициялық басқаруға беру құқығын ұсынатын заңнамалық нормалар күшіне енді. Бұл зейнетақымен қамту нарығында қосымша бәсекелестік тудырды. 

Салымшылардың зейнетақы жинақтары:

• салымшының БЖЗҚ-ғы зейнетақы жинақтарының нақты сомасы мен зейнетақы жинақтарының арасындағы айырмадан аспайтын мөлшерде; 
• өмір бойы төлемдерді көздейтін, сақтандыру ұйымымен жасалған зейнетақы аннуитеті шарты болған жағдайда салымшының БЖЗҚ-ғы шотындағы зейнетақы жинақтарының қалдығынан аспайтын мөлшерде ИПБ-ға басқаруға берілуі мүмкін.

Зейнетақы жинақтарын бір немесе бірнеше ИПБ-ға аудару үшін салымшы БЖЗҚ-ға өтініш беруі тиіс. Зейнетақы қоры салымшыдан өтініш келіп түскен күннен бастап күнтізбелік 30 күн ішінде зейнетақы жинақтарын ИПБ-ға сенімгерлік басқаруға аударуды жүзеге асырады. Салымшының зейнетақы жинақтарының қалған бөлігі Ұлттық Банктің басқаруында қала береді.

ИПБ-ға инвестициялық басқаруға берілген зейнетақы жинақтары біржолғы зейнетақы төлемдерін алып қоюға жатпайды (тұрғын үй жағдайларын жақсарту және/немесе емделу мақсаттарына алу жағдайындағы сияқты) және оларға ИПБ-ға аудару сәтінде жеке табыс салығы салынбайды.

Зейнетақы активтерін ИПБ-ға сенімгерлік басқаруға бастапқы бергеннен кейін салымшының:

• жылына бір реттен жиі емес БЖЗҚ-ға өзінің зейнетақы жинақтарын бір ИПБ-дан екіншісіне сенімгерлік басқаруға өтініш беруге;
• БЖЗҚ-ға ИПБ-ның сенімгерлік басқаруындағы зейнетақы жинақтарын Қазақстан Ұлттық Банкіне сенімгерлік басқаруға қайтару мақсатында өтініш беруге құқығы бар (зейнетақы жинақтарын ИПБ-ның сенімгерлік басқаруына бастапқы бергеннен кейін екі жылдан ерте емес).

Салымшы зейнеткерлік жасқа жеткенге дейін күнтізбелік 10 күн ішінде салымшының зейнетақы жинақтары Ұлттық Банктің инвестициялық басқаруына қайтарылады.

Инвестициялық портфельді басқарушыларға ағымдағы жылдың 1 желтоқсанындағы жағдай бойынша 5 909 өтініш негізінде шамамен 8,7 млрд теңге аударған. Бұл ретте бірегей өтініш берушілердің жалпы саны 3 388 адамды құрайды, яғни кейбір салымшылар өз жинақтарының бір бөлігін бірнеше басқарушы компанияларға беруге шешім қабылдады. Аударымның орташа сомасы шамамен 1,5 млн теңгені құрайды.

Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға сәйкес ИПБ инвестициялық басқару үшін комиссиялық сыйақыны өндіріп алуға құқылы. ИПБ сыйақысының шекті шамасы алынған инвестициялық табыстың 7,5%-нан аспауға тиіс. Комиссиялық сыйақының нақты шамасын жыл сайын ИПБ-ның басқару органы бекітеді және жылына бір реттен жиі емес өзгеруі мүмкін.

Зейнетақы жинақтары Ұлттық Банктің басқаруында болған кезеңде салымшы зейнеткерлік жасқа жеткенге дейін инфляция деңгейін ескере отырып, зейнетақы жинақтарының сақталуына кепілдік қолданылады. Зейнетақы жинақтарын ИПБ-ға басқаруға аудару кезінде мемлекеттің кепілдігі басқарушы компанияның зейнетақы активтері кірістілігінің ең төменгі деңгейін қамтамасыз ету жөніндегі кепілдігімен ауыстырылады, ол нарықта қолданыстағы ИПБ-ның басқаруына берілген зейнетақы активтерінің орташа өлшенген кірістілігі негізге алына отырып есептеледі.

 ИПБ-ға жинақтардың бір бөлігін беру салымшылар үшін өз жинақтарын инвестициялауға қатыстыруға нақты мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ИПБ-ның инвестстратегияларын зерделеу, олардың қызметінің нәтижелерін қадағалау, ИПБ-ның біріне немесе екіншісіне жинақтарын аудару туралы шешім қабылдау бойынша жауапкершілік – бұл жалпы қаржылық сауаттылықты арттырудағы нақты қадамдар.

Fingramota.kz-пен бірге қаржылық сауатты болыңыз!