Қазақстанда алаяқтық әрекеттер саны артты, олар қылмыстық схемаларда ата-аналық бақылау жүйесін пайдаланады. Олар тек банк қызметкерлерінің жалған қоңырауымен шектелмей, мектеп чаттары мен мессенджерлер арқылы да құрбандарын табады. Алаяқтардың бұл әрекеттерін сенімді көрсету үшін олар ата-аналардың балаларын қауіптен қорғауға деген ниетіне әсер етеді. Fingramota.kz бұл материалда жаңа алаяқтық схемасын талдайды және одан қалай қорғануға болатынын түсіндіреді.

Алаяқтық схемалары «ата-аналық бақылау»

1. Мектеп/министрлік/полиция атынан хабарлама
Ата-аналарға немесе балаларға мессенджерлер немесе SMS арқылы хабарлама келеді, мысалы: «Мектепте міндетті ата-аналық бақылау енгізілуде», «Бала аккаунтының қауіпсіздігін растау қажет», «ІІМ нұсқаулығы». Сонымен қатар, Білім министрлігі биыл қыркүйек айында хабарлағандай, қазір алаяқтар балаларға қоңырау шалып, өздерін мұғалімдер немесе мектеп қызметкерлері ретінде таныстырады және электрондық күнделікті жаңарту немесе басқа оқу мәселелері жөнінде SMS кодтарын айтуын сұрайды. Егер бала кодты айтса, алаяқтар ата-ананың eGov жеке кабинетіне, онлайн-банкингіне немесе банктік шоттарына қол жеткізе алады.

2. «Ата-аналық бақылауды» орнату
Кейде алаяқтар ата-аналарға балалардың қорғалуын қамтамасыз ету үшін жүйені орнатуды немесе жаңартуды ұсынады. Ата-ана келіссе, оған «ата-аналық бақылау» немесе «қорғау модулін» орнату үшін сілтеме жібереді. Бірақ сілтеме ресми қосымшалар дүкеніне немесе ресми сайтқа емес, жалған ресурсқа апарады, онда ата-ана жеке деректерін енгізеді, олар кейін алаяқтар пайдаланады.

Тағы бір нұсқа: сілтеме құрылғыға зиянды бағдарламаны орнатады, ол ата-ананың барлық әрекеттерін жазып, шоттан ақша шығара алады және цифрлық құжаттарға қол жеткізеді. Нәтижесінде қаражат жоғалады, жеке деректер ұрланады, сенгіш азаматтың келісімінсіз несие рәсімделуі мүмкін.

3. Баланың телефонына ойдан шығарылған вирус
Алаяқтар ата-аналарға тағы бір әдіспен қысым көрсетеді — баланың құрылғысына қауіпті вирус туралы қорқытып. Олар әлеуметтік желі қауіпсіздік қызметінің атынан қоңырау шалып немесе мессенджерлерде хабарлама жібереді: «Бала телефонынан вирус табылды, қорғау орнату қажет» немесе «Құрылғыға қауіпсіздік жаңартуы керек».

Қорқынышты ата-аналарға APK файл жүктеп алу немесе сілтеме бойынша өту ұсынылады. Бұл екі жағдайда да вирус орнатылып, құрылғыға толық қол жеткізеді. Ата-аналар келіссе, алаяқтарға шоттармен және жеке деректермен еркін әрекет ету мүмкіндігі беріледі.

4. Жалған сыныптасына «ата-аналық бақылауды» орнатуға көмек
Алаяқтар баланың әлеуметтік желідегі немесе мессенджердегі аккаунтын бұзып, одноклассникке «ата-аналық бақылауды» орнатуға көмектесуін сұрайды. Оны шынайы көрсету үшін, барлық ата-аналардың келісімі қажет деп сендіреді.

Мысалы: «Папам жаңа бақылау қосып жатыр, мен растауым керек. Анаңа SMS кодын айтуын сұрашы — өтінемін, тез!» Егер бала сенсе, алаяқтар барлық маңызды кодтарды алып, несие рәсімдеуге кіріседі.

5. Баланың шығындарын растау
Бұл схема да ата-аналарға бағытталған: алаяқтар қоңырау шалып немесе жазып, баланың Roblox немесе Steam дүкенінде бір нәрсе сатып алғанын айтады. Жалған сатып алуды тексеру немесе тоқтату үшін код сұрайды. Шын мәнінде сатып алу болмағандықтан, код арқылы алаяқтар онлайн-банкингке, eGov және т.б. қол жеткізеді.

Неліктен схема жұмыс істейді

• Ата-аналар балаларын қорғау үшін сақтықты жоғалтады;
• Балаларға оңай манипуляция жасалады, қорқыныш немесе кінә сезімін тудыру оңай;
• Көптеген ата-аналар цифрлық қауіпсіздік ережелерін білмейді: APK орнатуға болмайды, SMS коды банктік деректерге қол жеткізеді, мектептер мен мұғалімдер ешқашан растайтын код сұрамайды;
• Ресми сервистер шын бар болғандықтан, ата-аналар алаяқтыққа сенуі мүмкін.

Барлық осы себептерді алаяқтар пайдаланып, шынайы қамқорлықты жалған хабарламалармен ауыстырады.

Алаяқтық ата-аналық бақылауды қалай тануға болады

• Шұғыл орнатуды немесе растаманы талап етеді;
• SMS кодтарын, логиндерді, карта деректерін сұрайды;
• Мектеп, министрлік, полиция атынан жазса да, қарапайым нөмірлерден хабарлама келеді;
• Қорқыныш немесе кінә сезімін тудырады;
• Хабарлама ресми көрінсе де, орфографиялық қателер, дұрыс емес тыныс белгілері, қате мемлекеттік немесе мектеп атаулары бар;
• Түсінбейтін техникалық әрекеттерді орындауды талап етеді — бағдарлама орнату, қашықтан қолжетімділікті қосу, таныс емес сайтта логин/пароль енгізу;
• WhatsApp немесе басқа мессенджерлер арқылы «вирус туралы» хабарлама жібереді, ресми сайт арқылы емес.

Негізгі қорытынды:
Код, қолжетімділік, бағдарлама орнату немесе сілтемеге өту сұралатын болса — бұл алаяқ. Мектептер, мұғалімдер және мемлекеттік органдар ешқашан SMS-кодтар мен банктік деректерді сұрамайды.

Алаяқтық «ата-аналық бақылаудан» қалай қорғану керек

• Балаңызбен келісіңіз: мұғалім, полиция немесе қауіпсіздік қызметінің кез келген өтінішін алдымен сізбен талқылайды.
• Ақпаратты тек ресми байланыстар мен арналар арқылы тексеріңіз. Мектеп «бақылау орнатуды» талап етсе, ресми нөмір арқылы сынып жетекшісіне немесе әкімшілікке қоңырау шалыңыз.
• Чаттардағы сілтемелерге өтпеңіз, тіпті хабарлама ресми көрінсе де — бұл фишинг немесе зиянды бағдарлама болуы мүмкін.
• Шынайы ата-аналық бақылауды ресми қосымшалар дүкендері арқылы орнатыңыз, чаттағы белгісіз нұсқауларсыз. Мысалы: Google Family Link, Apple Screen Time, Kaspersky Safe Kids, Microsoft Family Safety. Қосымшаларды үнемі жаңартып, антивирусты ұмытпаңыз.
• Балаларға түсіндіріңіз: «жеңіл ақша» немесе «бонустар» болмайды. Алаяқтар балаларды «сыйлықпен» қызықтырып, кейін деректерді алып кетеді.
• Қауіптенсеңіз — бірден полицияға хабарлаңыз. Ақшаны немесе жеке деректерді жоғалтқаннан гөрі алдын алу артық.

«Ата-аналық бақылау» схемасы қауіп төндіреді, өйткені оны дұрыс сөздер қоршап тұр: қауіпсіздік, қамқорлық, мектеп, мемлекет. Алаяқтар ата-аналардың сеніміне және балаларға деген қорқынышқа әсер етеді, сондықтан қорғаныс тек қосымшалармен емес, отбасылық дәстүрмен де қамтамасыз етілуі керек: бала алдын ала біледі, кез келген «қалпы келмейтін» өтініш — дереу ересек адамға хабарласу себебі.