Ісін жаңадан бастаған инвесторға «биржа» деген сөзді естігенде бірден басына келетіні - бағалы қағаздар. Олардың қандай болатыны және олармен қалай жұмыс істеу керектігін Fingramota.kz айтып береді. 

Облигациялар – тәуекелі ең төмен инвестициялар 

Іс жүзінде, облигация дегеніміз – бұл борыштық қолхат. Оларды шығаратын ұйым басқа сөзбен айтқанда, сізден қарыз алады, мәселен, бизнесін дамытуға, тауарларының түрін көбейтуге немесе ағымдағы шығыстарына. Әрине, оның орнына белгілі бір пайыз ұсынылады, яғни сіздің ақшаңызды пайдаланғаны үшін.

Облигацияның қолданысының соңында ұйым оны «жабады», яғни сізге облигация шығарылымының проспектісінде көрсетілген оның нақтылы құнын төлейді. Облигациялардың басқа бағалы қағаздардан айырмашылығы - өз пайдаңызды алдын ала бағалау мүмкіндігі.

Әлеуетті инвестор үшін басты тәуекел - облигацияларды шығарған компанияның банкротқа ұшырауы. Бұл жағдайда салымдардан айырылып қалу тәуекелі бар, себебі олар ешқандай кепілдіктермен қорғалмаған. Алайда, ірі эмитенттердің, яғни облигациялар шығаратын компаниялардың банкроттығы өте сирек кездеседі. Сонымен қатар, мемлекеттік облигациялар бар. Олар бойынша сыйақы мөлшерлемесі әдетте төмен болып келеді, бірақ сенімділігі әлдеқайда жоғары.

Облигациялардың түрлері 

Басты өлшемшарттардың бірі - өтеу уақыты. Сіз сатып алған облигация үшін ақшаңыз бір жылдан кем уақытта қайтарылатын облигация сатып алуға болады, яғни қысқа мерзімді. Егер ұзақ кезеңге инвестициялауды қарастыруға дайын болсаңыз, онда сізге орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін) немесе тіпті ұзақ мерзімді (5 жылдан астам) облигациялар қолайлы болады.

Тағы бір маңызды өлшемшарт – бұл табысты төлеу нысаны. Пайыздық облигациялар белгілі бір кезеңде бір немесе бірнеше рет номиналды құнының пайызын төлеуді болжайды. Пайыздарды төлеу купонды өтеу деп аталады. Бұл атау облигациялар қағаз болған кезден бастап сақталды: оларға төлеуге арналған, өтеу сәтінде жыртылған купондар бекітілді. Көбінесе купондық облигациялардың белгіленген пайыздық мөлшерлемесі болады, яғни сіз төлемдердің мөлшерін алдын-ала білесіз. Бірақ өзгермелі пайыздық мөлшерлеме де бар – төлемдер өзгереді, өйткені олар макроэкономикалық көрсеткіштерге немесе бағалы қағаздар нарығындағы ахуалға байланысты.

Дисконттық облигациялар басқа тетікті болжайды: олар номиналды құннан төмен, яғни сатып алу кезінде арзанырақ, ал мерзім соңында олар номиналдың толық құны бойынша өтеледі. Яғни, мысалы, сіз номиналы 600 теңгелік облигацияны 500 теңгеге сатып алдыңыз. Ал жарты жылдан кейін оны шығарған компания оны номиналы бойынша – 600 теңгеге өтейді.

Облигациялардың артықшылықтары мен кемшіліктері

Облигациялардың кірістілігі әдетте депозиттерге қарағанда жоғары және әлеуетті инвестор әдетте оны алдын-ала біледі немесе оңай есептей алады. Сонымен қатар, облигациялардың сенімділігі басқа бағалы қағаздарға қарағанда әлдеқайда жоғары. Облигациялар құнының шамалы ауытқуы қосымша артықшылық болады. Яғни, сіз облигацияны номиналды құнына өте жақын бағамен сататыныңызға сенімді боласыз.

Алайда, тәуекелдің төмен болуы аясында және облигациялардың кірістілігі басқа бағалы қағаздармен және қаржы нарығының құралдарымен салыстырғанда аз болуы мүмкін екенін түсіну керек. Сонымен қатар, егер ұйым эмитент бәрібір банкротқа ұшыраса (бұл, әрине, өте сирек кездеседі), онда инвестициялар қорғалмайды.

Акциялар - компанияның қызметіне қатысу мүмкіндігі

Акцияларды, облигациялар сияқты, белгілі бір эмитент ұйым шығарады. Айырмашылығы, егер сіз оларды сатып алсаңыз, сіз компанияның «бірлескен иесі» боласыз, яғни сізде оның белгілі бір үлесі болады. Мысалы, егер барлығы 100 акция шығарылса, ал сіз олардың біреуін сатып алсаңыз, онда сіздің үлесіңіз 1% болады.

Компания құнының өсуімен оның акцияларының құны, тиісінше инвестордың әлеуетті кірісі де өседі. Бұдан басқа, акционерлер компанияның кірісінен үлес алуға құқылы, бұл ретте үлес акциялар санына тікелей байланысты. Бұл «дивидендтер төлеу» деп аталады.

Компания таратылған жағдайда акционер таратылатын мүліктен өзінің үлесін алуға құқылы. Бұдан басқа, акционер компания үшін маңызды шешімдер қабылдау үшін акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беруге құқылы.

Бұл аспект өте маңызды, ұйымның пайдасын барынша дұрыс басқару туралы шешімді: барлық ақшаны бизнесті дамытуға немесе олардың бір бөлігін дивидендтер төлеуге жіберу – акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады.

Акциялардың түрлері

• Жай акциялар. Акциялардың барынша таралған түрі. Олар акционерлердің жиналысында әрқашан дауыс беру құқығын береді, бірақ дивидендтерге кепілдік бермейді.
• Артықшылық берілген акциялар. Дивидендтердің алдын ала айқындалған мөлшері болады — мысалы, компанияның пайдасынан пайыз бар. Олардың иелері, егер өткен жылдың қорытындысы бойынша дивиденд алмаған жағдайда ғана дауыс беруге қатыса алады.

Дивиденд төлеудің кезектілігі акциялардың түріне байланысты. Дивиденд есептеу тәртібі әдетте компанияның жарғысында жазылады. Алайда жай акциялардың иелері ұйым артықшылық берілген акциялардың иелері алдындағы барлық міндеттемені орындағаннан кейін ғана дивидендтер алатындығын түсінген дұрыс.

Сол себепті акцияларды олардың өсу перспективаларын ескере отырып, дивидендтер үшін ғана сатып алмайды. Мысалы, сіз компанияның акциясын 1000 теңгеге сатып алдыңыз, бірақ бір айдан кейін ол 1500 теңге болды. Кірістілігі депозиттер мен облигацияларға қарағанда айтарлықтай жоғары. Бірақ мыналарды түсіну қажет, акциялардың бағасы түсуі мүмкін, мұнда инвестор зиян шегеді.

Акциялармен жүргізілетін барлық операциялар бағалы қағаздардың орталық депозитарийінде есепке алынады. Егер сіз ол арқылы биржада сатып алу жүргізген брокерге бірдеңе болса да, сіздің акцияларыңыз жайлы және олардың иесі сіз екеніңіз туралы барлық ақпарат сақталады және толық қорғалады.

Акциялар – тәуекелді құрал

Инвестиция салу — қашанда тәуекел ету деген сөз. Бұл бағалы қағаздардың ықтимал кірісіне пропорционалды: сіз қаншалықты көп ақша тапсаңыз, соғұрлым үлкен тәуекелге барасыз. Инвесторлардың алдында тұрған үш негізгі тәуекел бар.

Жоғарыда біз олардың біреуі туралы айтып кеттік. Акциялар бағасының өсу тәуекелі де, төмендеу тәуекелі де нарықтық тәуекел болып табылады. Сонымен қатар өтімділік тәуекелі де бар. Бұл акцияны әрдайым тез сатуға болмайды деген сөз, өйткені сатып алуға мүдделі екінші тараптың болуы қажет. Сондықтан акцияны тезірек сату үшін бағаны төмендетуге тура келуі мүмкін. Бұл да кірісті жоғалту болып табылады.

Ал үшінші тәуекел, облигациялардағы сияқты – компанияның банкроттыққа ұшырау тәуекелі. Бұл жағдайда акциялар айтарлықтай құнсызданады. Дегенмен, сіз таратылатын мүліктен үлес алуға құқылы боласыз. 

Жаңа бастаған инвесторларға арналған негізгі кеңестер.

Соңғы ақшаңызды бағалы қағаздар нарығына салмаңыз. Алдымен, өзіңізге сенімді қор дайындап алыңыз: ай сайынғы кірістің 3-тен 6-ға дейінгі бөлігін сенімді банкке депозитке салыңыз. 

Тәуекел мен кіріс арасында тікелей байланыс бар екенін естен шығармаңыз. Егер кейбір акциялар күрт қымбаттайтын болса (немесе олар сізге көтерілуі керек сияқты болса), сол сияқты олардың бағасы күрт төмендеуі мүмкін (немесе мүлде көтерілмеуі мүмкін).

«Барлық жұмыртқаны бір себетке салмаңыз». Егер сіз акцияларға ақша салуды шешсеңіз, әр түрлі салалардан бірнеше компанияны таңдаңыз.

Әрқашан жаңалықтарды қадағалап отырыңыз. Егер сіз қандай да бір компанияның тең иесі болсаңыз, оның жай-күйі қалай болып жатқанын және оның бағалы қағаздарының бағасы қандай екенін назарда ұстаңыз.

 Fingramota.kz бірге қаржылық және инвестициялық сауаттылығыңызды арттырыңыз